Köşpendeler - E - Almas qılış-07

Jurt osı sözderde aytqan jegetke qaray qaldı. Bul jeget Jänebek sultannıñ balası Qasım yede. Uzın boylı, qoşqar murın, aq sur jeget özene qadala qalğan samsağan jandardan qayıspay, köze şoqtay jaynağan qalpında, otırğan ornınan qozğalmadı. Üstene badana köz kereuke kigen, han aldında suırıla söylegen osınau jas batır kenet jurtqa unay qaldı. Al unatpağandar Şıñğıs urpağına «özeñnen ülkender otırğanda, seneñ söyleueñ yerse» dep ayta almadı.
Äbelqayır oğan bajaylay köz tastadı. «Burın qalay nazar audarmay kelgenmen, — dede ol eşenen, — Jänebek sultannıñ mına balası bolayın dep-aq tur yeken! — Ol aqırın yezu tartıp jımidı. — ärine, onıñ degenene özge sultandar jetkezse».
Oyğa şomıp ketken Asan Qayğı yende basın köterde.
— Beybetşelek ärqaşan halıqtıñ kökeykeste muratı, sen sol halıq muratın köksep otırsıñ, Qotan jırau, — dede. Bas bäyge seneke, — yende ol Qaztuğanğa qaradı, — yeldeñ yeldegen, yerdeñ yerlegen madaqtau o da ber paş önege, beraq yerlek yel şabuğa bağıştalsa yezgelekke aynaladı. Demek, Jeyhun özenendey tasığan jırıñ üşen orta bäygene sağan usınar yedek, ot auızdı, oraq telde Qaztuğan jırau, beraq aqılgöy Qotan qart Qıpşaqtıñ özge yelge yetken qeyänatın beteñe basıp, tusağan jılqıday öreseñde keñettermede. Sol sebepten äle de aytılmağan jırıñ qalğan espettes. Qıpşaq qur ğana basqa yelderde şauıp qoyğan joq qoy, öz yelen qorğağandağı yerlegen yestesek der yedem...
Bas bäygene alğan Arğın jağı şat-şadıman bop tasıdı. Atalı sözge toq-
tap üyrengen jurt Asan Qayğı şeşemene riza yekenen belderde. Asan şeşemen Qaztuğan da ädelette körde. Jeñelep qap pärmene boldım demede. Tek Aqjol bimen baq kündes Qobılandı batır ğana namıs otı küyderep taqat yete almay, eştey alay-düley.
Aytıs tezgenen qolına ustağan Asan Qayğı äle de qızu otırğan Qaztuğandı tejegese kelmey:
— Söyle, jırau, — dep dombırasın ustattırdı.
äbden qızıp alğan Qaztuğan küttermede. Äbelqayır hanğa qarap dombırasın qağıp-qağıp jeberep:
— Qalğan jırdı tağı da tarih öze jırlasın, Qaztuğan jırau auzınan äleumet tek tıñdasın. Qulaqqa jağımsız jay bolsa, keşere körsen, han iem, — dep jırau özeneñ aytar sözene ruqsat suradı hannan.
Qarapayım yel qamın oylağan, qızıl telen qaru yetken qazaq jırauları ärqaşanda öz oyların aşıq aytqan.
Beraq... «atalı sözge arsız toqtamas», däuerende hanğa da şındıqtı tıñdau ber ğanibet es yede. Sol salttan şığa almay Äbelqayır da:
— Aqın yel yerkese, ayta ber qorğanbay jırıñdı, — dede salğırt, Qaztuğannıñ aytar sözenen küyeneren kün burın sezse de keñpeyel körenbek bop.
Qaztuğan jırau äsem köselgen jorğaday tolğauın yemen-yerken bastap kette. Azdağan üzelespen ber ğasırğa juıq jürgezelgen Şıñğıshan jäne onıñ urpaqtarınıñ şapqınşılığı ber mıñ yeke jüz altınşı jılı Monğol memlekete qurılısımen-aq bastalğan. Osınıñ aldında ğana özen Şıñğıshan dep atağan, äkese qeyättan, şeşese ta-ta 26  yelenen şıqqan Temuçin qur ğana monğoldardıñ özara talasın basıp qoyğan joq, yeñ aldımen monğol yelemen aralas Kerulen, Argun, Onon, Orhon özendereneñ boyında köşep jürgen Kerey, Nayman ruların jeñep aldı.
Ber mıñ yeke jüz jetenşe jılı monğoldar Yenisey özeneneñ joğarı jağı men Selenge özeneneñ soltüstek tusın jaylağan usaq yelderde jaulauğa kereste. Osı attanıstarınıñ arqasında Şıñğıshan äskeren qarulandıruğa öte mañızı bar, temer önderu önerkäsebene bay ölkege ie boldı. Sol jılı-aq Şıñğıshan Ortalıq Azeyädağı Si-Si dep atalatın ber kezde Qıtaydı teteretken tungus memleketen özene qarattı. Jauınger attı äskeren qosıp özeneñ şeben köbeytte. Sodan keyen olar, jer moynı qaşıq Şığıs Türkestandağı uyğırlardı bağındırdı. Osı kezde monğoldar qırğız, buryat, oyrat sekelde Oñtüstek jäne Ortalıq Seberde jaylağan bertalay yelderene dürk tide. Ber mıñ yeke jüz on berenşe jılı Şıñğıs qalıñ qolmen Qıtayğa attandı. Üş jıl soğısıp aqırında Pekinde aldı. Yende Şıñğıshan yeke jüz mıñ äskermen Orta Azeyäğa bet burdı. Horezm şahı Muhammed monğoldarğa qarsı turarlıqtay äskere bolğanmen, betpe-bet kelep ayqasudan bas tartıp, bar küşen jeke qalaların qorğauğa bölşektede. Sonıñ saldarınan Şıñğıs äskere Horezm, Samarqant, Merv, Buqar — bären jeke-jeke şaptı. Bul oğan Orta Azeyänıñ bar äskeremen qan maydanda betpe-bet kezdesuden jeñel tüste. Ber mıñ yeke jüz on toğızınşı jıldan bastap üş jıldıñ eşende Şıñğıshan äskere bükel Orta Azeyänı özene bağındırdı. Orta Azeyä halıqtarı basqınşılarğa qarsı san ret köterelde, beraq monğol handarı olardıñ köterelesen qan-josa yetep, basıp tastap otırdı.
Osı jıldarı Joşı äskere qazaqtıñ köp jeren alıp, Yertes, Yesel, Tobıl, Nura özenderenen ötep Ulıtauğa kelep tuın tekte. Orta Azeyänı şauıp bolğannan keyen, Şıñğıshan Qıpşaq yelemen şekaralas Şığıs Yevropanı jaulap aluğa kereste.
Jebe men Sübetay bahadurlar basqarğan otız mıñ äsker ber mıñ yeke jüz jiırma yekenşe jılı soltüstek İran arqılı Azerbayjandı qanğa boyadı. Yende kezek gruzindeke boldı. Bes millionğa juıq Gruzeyä halqınıñ jan ayamay qarsılasuına qaramay, Jebeneñ qurğan aylasınıñ arqasında ber künneñ eşende otız mıñ äskeren qırıp, monğoldar soltüstek jağınan Derbentke tayadı. Bul aradan ötu oñay bolmağandıqtan monğoldar Şirvan şahqa «Sendermen beybetşelek betem esteuge berneşe adam ğana keldek» dep kese saldı. Şirvan şah aldağandı belmey, bastı on adamın jeberde. Monğoldar bereuen ölterep, qalğan toğızına: «Yeger de senderdeñ ölgelereñ kelmese joldı körseteñder» dede. Olar qorıqqanınan Derbentteñ qeyälı jartas, tuñğiıq quzdı, ıñğıl-jıñğıldı urı sayları arasımen monğoldardı aman-yesen soltüstek Kavkazğa jetkezde. Soltüstek Kavkazda turatın alan jurtı «monğolğa beregep qarsı turayıq» dep Qıpşaqtardı bolısuğa şaqırdı. Qıpşaqtıñ qalıñ attı äskere alandarğa kelep qosıldı. Monğoldarmen ülken ayqas boldı. Yeke jağı teñ tüste. Qaytadan urısqa dayındaldı. Alan men Qıpşaqtı jeñe almaytınına köze jetken monğoldar Qıpşaqtarğa köp tartumen «sender bezben qandas yelseñder, alandar böten jurt, bez sendermen betemge kelemez, olarğa bolısuşı bolmañdar» dep kese saldı. Monğoldıñ altın-kümesene qızıqqan Qıpşaq batırları alandardı tastap keyen şegende. Jalğız qalğan alandardı monğoldar qan-josa yetep qırdı.
Al Qıpşaqtar «Betemge keleseten boldıq, bezge timeyde» yeken dep äskerleren üyde-üyene taratıp, jaybaraqat jata berde. Sol uaqıtta ala¦dardı jeñgen monğoldar, sau yetep bulardıñ yelene jetep kelde. Äskeren taratıp jebergen Qıpşaqtar monğoldarğa tötep bere almadı. Bere Donğa, bere Qırımğa qaştı. Osı uaqıttağı Qıpşaqtardıñ hanı Qotan 27  orıstarğa kep «mağan tuğan kün sağan da tuadı, beregep monğolğa qarsı şığayıq» dep ötende. Orıs knyazdarı uädesen berede. Sol künnen bastap Qıpşaq yeleneñ basqınşılarmen auır ayqası bastaldı.
Beybet yelderde qan jılatqan Şıñğıshandı surettegende, ber qara albastı qubıjıq kele jatqanday qobalji, alan jurtın satıp ketken Qıpşaq handarınıñ opasızdığın jır yetkende, qarabet bolğan janday közen jerden almay qinalıp zar şekken Qaztuğan jırau, tolğauınıñ Şıñğıshanğa tier jerene jetkenende tepte zärlenep kette. Bauırı qızğan bäyge atınday serpelep sala berde. Jauına qarsı şıqqan orıs, Qıpşaq jauıngerlereneñ däl ortasında öze kele jatqanday, qarağay dombırasın düberletep, közenen jalın atıp, qahar tökte.
Orıs, Qıpşaq bolıp beregep, basıp alğalı attanğan jauına qarsı şıqqanın jırlağanda yer köñelde batır jıraudıñ ünenen maqtanğan, quanıştı, adamdı qandı kekke şaqırar ber quderette saz yestelde. Osılay şalqi qalğan Qaztuğan Qalqa urısın aytqanda kenet «ätteñ, ätteñ!» dep küñerene küberlede.
Ber mıñ yeke jüz jiırma üşenşe jılı mamır ayında Dnepr özeneneñ jağasındağı Oleşya degen jerde orıs, Qıpşaq äskere jinaldı. Buğan bar äskeremen Kiev knyaze Mstislav Romanoviç, Galiç Mstislav Mstislavoviç, Çernigov knyaze Vladimir Ryurikoviç, tağı basqa Çernigov knyazdarı men Qıpşaq handarı teges kelde. Budan basqa Smolenskeden, Kurskeden, tağı böten orıs jerlerenen köptegen jauıngerler qosıldı. Munday nöper äsker orıs jerende burın bas qosıp körmegen-de.
Kalka urısı dep atalıp ketken monğol, orıs, Qıpşaq qırğının tarihşı Raşid-ad-Din bılay dep jazadı: «Orıs pen Qıpşaqtar dayındalıp köp äsker jinadı. Jauınıñ köp yekenen körep monğoldar keyen şegende. Monğoldardı qorıqqanınan şegende dep oylağan Qıpşaqtar men orıstar olardı jiırma kün soñınan qudı. Kenet monğoldar attarınıñ basın keyen burıp alıp, quıp kele jatqan äskerlerdeñ qosıluına mümkendek bermey, berazın qırıp saldı. Ber apta boyı urıstı, aqırında Qıpşaq pen orıstar şıday almay qaşuğa mäjbür boldı. Monğoldar soñdarınan qalmay ökşelep, qalaların qiratıp, jurtın bostırıp jeberde».
Kalka özenende orıs pen Qıpşaq äskereneñ jeñeluende anığında yeke sebep bolğan-dı. Dneprden ötep segez kündey jauın quğan orıs pen Qıpşaq polktarınıñ arası tım alıstap ketken-de. Osı jağdaydan otız berenşe mamır küne Kalka özenende tobın jazbay qarsı atoy bergen monğol äskerene bular bas qosıp qarsı şığatın mümkendektere bolmağan. Äytse de Galiç knyaze Mstislav Mstislavoviç özemen ala köz Kiev knyaze Mstislav Romanoviçtı habarlandırmay, Qıpşaqtarmen beregep qan töges ayqas aştı. Monğoldardıñ aldıñğı şeben jeñep, bas küşene şabuıl jasadı. Urıs öte qattı boldı. Qan suday aqtı. Beraq bul ğalamat ayqastı yeñ aldımen Qıpşaqtar bülderde, olar yejelge täsele — qaşqan bolıp jaudı yertep, arttarında kütep turğan äskereneñ qolına tüsereten ädetterene salmaq bop keyen şegene bastadı. Ber tobı şegenep yede, oğan özgese asığa qosıldı. Bunı körgen orıs polktere de keyen tım-tıraqay bostı. Aqırında, soñınan türe tigen monğoldarğa qarsılıq estey almay qaldı. Bul — orıs, Qıpşaq äskereneñ jeñelueneñ ber sebebe. Yekenşe sebebe orıs knyazdarınıñ özdereneñ ala auızdığı yede. Galiç knyaze Mstislav Mstislavoviç Qıpşaqtarmen beregep qandı qaqpannan qalay qutılamız dep monğoldarmen qırılısıp jatqanda, Kiev knyaze Mstislav Romanoviç özen jağasındağı biektekte «mensez senderdeñ qalay soğısqandarıñdı köreyen» degendey, özeneñ köp polkemen turıp qaldı. Al jauları Galiç polktarı men Qıpşaqtardı jekelep jeñep, yende Kiev polktarına kelep tieskende, qaptağan monğolğa Mstislav Romanoviç tötep bere almadı. Adırdıñ jan-jağınan qorşap alıp, özene töngen monğoldarmen üş kün ayqasqannan keyen, olardıñ «ömerlereñde saqtap qalamız» degen sözene senep yeke balasımen jauına berelde. Ärine, monğoldar aldağan-dı, qolğa tüsesemen knyazde balalarımen berge ay baltamen şauıp öltergen. Qaztuğan jıraudıñ: «ätteñ, ätteñ!» dep ökenuene qur ğana Qıpşaqtardıñ qaşqanı yemes, monğol qandıbalaqtılarınıñ aldauına añqau batırlardıñ talayınıñ könep, san urısta utqızğan ökeneşe de bar yede.
Monğol noyandarınıñ soğıs jürgezu ädese de, jauın aldap tüseru aylası da özderendey köşpele yel Qıpşaqtardekene keyde uqsağanmen, tegende yerekşe keleten. Monğol äskereneñ onnan toğızı böten ulttardan, özdere jeñgen yelderdeñ jegetterenen, satılğan buzıq, qaraqşılardan qurılğan. Beraq bäre berdey temer tärtepke bağınğan. Temer tärtep bul jer selkentken qalıñ äskerdeñ tek özene ğana tän yerekşelege. Yekenşe yerekşelege onıñ basqa yelde şabu, bağındıru, ayla-ädesterende. Monğoldar ber yelde şabar bolsa, yeñ aldımen yertöleleren jeberede. Olar ört salmaydı, dünie-mülek tonamaydı, tek şabatın yeldeñ adamdarın ölterede, yeñ bolmasa qorqıtıp qaşıradı. Söytep, qanqumarlıqtarımen tınış jatqan yeldeñ küne burın zäre-qutın aladı. Sodan keyen barıp qalıñ qolmen şabadı. Bu jolı yeşteñene de ayamaydı. Qolğa tüsken qalanı örtep, qiratıp, dünie-mülken talaydı, tek quldıqqa satuğa, ne mal bağuğa, öytpegen künde öner-örnekke jaraytın şeberlere bolmasa, qatın-balağa qaramay qıradı. Keşege saltanattı qalanıñ ornına küyregen kerpeş, tas-talqan bolğan qur selemteren qaldıradı. Gül-gül jaynağan bau-baqşa, jasıl yegene jayqalğan nu dalanı qulazığan qu taqırğa aynaldıradı. Sodan keyen barıp özdere şauıp ketken jerlerene jarşıların jeberede. Olar tığılıp qalğan adamdar bolsa, jasırılğan qazına bolsa, bären tauıp noyandarına jetkezede. Äsker bası bahadurlar osı jaulap alğan qala, dalalarına äkem yetep özdereneñ adamdarın qaldıradı.
Yeger qala mıqtı qamalğa aynalıp, özdegemen berelmese, monğoldar bekenes alatın tas atqış katapultteren saladı. Qamal qabırğaları berek bop tas atqıştar yeşteñe estey almasa, qalağa kereten üñger-ladız qazadı. Söytep, kütpegen jerden tün ortasında, ne tañ ata şahardıñ eşenen, ne bekenesteñ arğı betenen şığadı. Ayanbay soğısadı. Al, qala halqı tım saq bolıp bunday jağdayğa jetkezdermeytenen belse, qalanıñ janınan ağıp jatqan özen, dareyälarğa böget sap, su arnasın özgertep, halıqtı suğa tunşıqtıradı.
Medinanı alğannan keyen onıñ belgele bek, hakem, bi, batır, oqığan adamdarına raqım yetpeyde. «Qarsılaspay özdereñ berelseñder senderge timeymez» dep analardı qarsılıqsız qolğa tüserep ala qalsa da şetenen bauızdaydı, tere qaldırmaydı. Bul — şauıp alğan yelge Şıñğıs hannıñ ornatqan jalpı tärtebe. Ulı qaneşerler oyınşa «basıp alğan jerde tınıştıq bolu üşen ol aranıñ yeñ aldımen bastı adamdarın qurtu kerek. Olar qorıqqanınan «bağındım» dese de ıñğayı bola qalsa halıqtı qarsı qoyğısı kelep turadı. Qoya aladı da. Ruşılıq zamanda qanday halıq bolmasın, özeneñ bastı adamdarınıñ soñınan yerede. «Al ol bastı adamdarın qurtıp jeberseñ, bassız tobır yeşteñe estey almaydı, bası joq dene tere dene yemes, öle dene».
Şıñğıstıñ bul qatal zañın belmegen yel bastaytın handar öz jandarın aman alıp qalamız degen ümetpen küreser jerende kürespede, halıq soñdarınan yerep, «jauıñızğa qarsı şığuğa barmız» degende, qorıqtı. Aqırında özdere qırıldı, halıqtı da qırğızdı.
Osılay aldanğannıñ bere Kiev knyaze Mstislav Romanoviç yede.
* * *
Monğoldar qarsı jaqtıñ qalasın alu üşen yeşteñeden de tartınbaytın. Öltergen adamdarınıñ mayın şıjğırıp alıp jauı tığılğan üylerge quyıp ot salu (adam mayı uzaq janadı) ne bekenes qabırğası berek şaharlardıñ üstenen grek otın — qum aralas munaydan estelgen janğış zattı laqtırıp, adam köze qimas ğajayıp sulu meşet, şerkeu, patşa sarayın örteu, jan türşegerlek zulımdıq, ayuandıq qanıpezerlek, aldau degenderdeñ bäre de qatar jüreten.
Şapqınşılar äskerlereneñ tağı ber qasiete jıldamdığı yede. Qulınınan bastap uşı-qiırı joq monğoldıñ qumayt dalasında bosıp ösken jılqı mengen Şıñğıs attı äskereneñ ber täulekte yelu farsat aluı tepte tañ qalarlıq es yemes. Bar urıs saymandarın, qazan-oşaq, jatatın üyleren tiegen arbaları men bekenesterde alatın katapulte auır köşeneñ öze de künene otız-qırıq farsat jer jüreten. Bunıñ bäre monğol jılqısınıñ tözemdelege men jauıngerlereneñ salt atqa jasınan dağdılanğanınan yede. Osı qasiettereneñ arqasında monğol äskere kütpegen jerden jauınıñ däl qasınan payda bolıp, ne kündez urısqan qolınıñ ber tünde basqa jağınan şığıp, kerek bolsa qaşa jönelep, qara üzep kete bereten. Monğoldıñ bul ädesene tek Qıpşaq jegettere ğana tötep bere alatın. Beraq olar az, yeke jüz mıñ monğol äskerene qırıq mıñğa jeter-jetpes Qıpşaqtıñ salt attı sıpayları ne estey aladı?
äytse de sonısına qaramay, Qıpşaq, Kerey, Nayman tärezde rular mon-
ğoldarğa oñayşılıqpen könbede. Jeren, yelen qorğap uzaq küreste. Kalka özenendege ayıbın san märtebe ıstıq qanımen judı, asıl ul-qızınıñ üzelep ketken jürekteremen aqtadı.
Qaztuğan jırau osı monğol şapqınşılarımen alısqan Qıpşaq äskerlereneñ yerlegen tolğağanda nağız ber jüyrek atqa mengendey, köñele leperep, uşıp-qonıp qansorpa bop ber ornında otıra almadı. Ber mezet Boşman jırına kelgende tepte aruaqtanıp kette. Boşman — Qıpşaq batırı yede. İran tarihşısı Djuveyni aytqanday: «Qisıq qılıştan tere qalğannıñ bäre tağdırdıñ degenene könep, moyınsunğanda da» Boşman batır monğoldardıñ ırqına könbede. Yeleneñ täuelsezdegen, jeren, suın qorğap şapqınşılarğa qarsı şıqtı. Öze sekelde monğol qolına tüspey qutılıp ketken berneşe batırlardı jinap, «Qanğa qan! Kekke kek!» dep jaularınıñ jeñel-jelpe jasaqtarın qurta bastadı. Basqınşılardan kek aluğa bolatının uqqan Qıpşaq jegettere jüzdep kelep Boşmanğa qosıldı. Bunı körep, Yedel boyındağı uaq ulttar: başqurt, alan, bulğarlar da bas köterde. Boşmannıñ ülgeseneñ öte qauepte yekenen tüsengen Batu äskereneñ qolbasşısınıñ bere Möñke Boşmandı tez ustaudı buyırdı. Beraq Boşman ustatpadı. Onıñ qatarı künnen-künge köbeye tüste. Boşman qatarı köbeygen sayın, monğoldardan da bereke kete bastadı, joq jerden şabılğan kören 28 , bülengen jasaqtar sanı molaydı. Boşmandı ustaymın dep yende Möñke qaharına mende, al ayaulı yer Yedel boyınıñ qalıñ ağaşınıñ arasına kerep ap, basqınşılar şebene tiesumen boldı. Aqırında Möñke enese Böşek yekeue är kemege jüz qarulı jauınger otırğızıp, yeke jüz jelkenmenen Yedel boyımen tömen ağıp, özenneñ yeke jağın berdey qarap şıqtı. Boşman buğan da ustatpadı. Yedeldeñ ortasındağı at körenbes anaquraylı ber aralğa bekenep ap, jağasına jau jelkenderen juıtpadı. Mergen Qıpşaqtar jelken üstendegelerdeñ basın kötertpede. Qarsı jağı Boşmandı ala almaytındarına közdere jetep, yende äre qaray jürmek bop turğandarında kenet adam aytqısız qattı jel turıp, araldıñ ber jağındağı sudı quıp, beraz jeren qaraytıp tastadı. Möñke osı kütpegen qara qatqaq jol arqılı aralğa bar äskeren tökte. Mıñ qaralı jauıngerleremen Boşman batır qolğa tüste. Monğoldıñ ber noyanı Möñkeneñ jarlığı boyınşa Boşmandı baltamen qaq jarıp ölterde.
Yelen şapqınşılarğa kötere belgen Boşman batır öz esen estep kette. Onıñ köterelese betkenmen ele-şala Bayan men Jıqu attı buqaradan şıqqan keselereneñ bastauımen Qıpşaq jegettere tağı küreske şıqtı.
Qaztuğan jırau osı köterelesteñ barlığın yemerente, ber jalındı ünmen jır yetep maqtana tolğay berde.
Äbelqayır jır bastalğalı altın tağınan qozğalmay, qara sur jüze säl quqıldanıp ün-tünsez tıñdap otır... Aşu qısıp tına qalğanın han sırın beleten dos-qası teges tüsenude... Tek Qaztuğan jırau ğana özgerep ketken han kelbeten añğarar yemes. Yel şapqannan göre, yelen qorğağan Qıpşaqtıñ yerlegen jır yetkende darını yende şın aşılıp, kesendeule qulaşı jaña ğana jayılğanday, tolğauın añqıldap soğıp otır...
Kezekte yende Qotan jırau aldı.
— Qus uşa tüzelede, beteñ jaña jöndelde, Qaztuğanım, —dede ol, — sen bastağan äuende men ulğayta tüseyen...
Aşına sarnağan qobız ünene qosılıp, qart jırau yende ber aluan uaqiğalardı bastap kette...
Şıñğıshan tağına Küyek otırğan kezde Batudıñ qaramağında monğoldıñ bar bolğanı tört mıñ ğana jauıngere qalğan. Bükel Şığıs Yevropanı jaulap alğan aybındı äskere özene bağınıştı yelderdeñ dene Däşte Qıpşaq jegetterenen qurılğan-dı. Bunday äskermen qaramağındağı jurttı bileu de qiın jäne bunıñ ölemen kütep otırğan, jüz mıñ qolı bar Küyekpen betpe-bet kelu de oñay yemes. Sondıqtan Batu senemde odaqtas ezdede. Bul — Altın Orda hanınıñ sol kezdege kökeyteste armanınıñ bere yede. Mene, osı tusta Novgorod knyazdarı Aleksandr men Andreydeñ äkese Yaroslav, burınnan uädelesep kelgen Küyekteñ ordasına kelesem sözge barğan jerende monğoldardıñ qolınan qaza tabadı. Batudıñ kökten surağanı jerden tabıladı. Novgorod knyazdarı Aleksandr men Andrey Küyekten at quyrığın şart kesep bölenede de, Batumen betemge kelede. Novgorod knyazı Aleksandr Batuğa alım-salıq tölep, onıñ balası Sartaqpen öle-ölgenşe soğıspay ötuge ant berede. Osı künnen bastap Altın Orda handarı men Novgorodtıñ ulı knyazdarınıñ arasında ğasırğa tayau sozılğan kelesem bastaladı.